Jozef Chełmoński

Autoportret - Józef Chełmoński.

Józef M. Chełmoński, jak większość wcześniej opisywanych polskich malarzy,
wywodził się z rodziny szlacheckiej (herbu Prawdzic).

Co prawda nie była to rodzina bogata, lecz - i tu trochę już w ramach 

dygresji / wyjaśnienia pewnej specyficznej cechy dawnej polskiej szlachty - warto 

dodać, iż w Polsce - i to jest, a raczej było bardzo charakterystyczne - szlachcic 

choćby biedny, mieszkający i żyjący na co dzień niemal jak chłop, czy prosty

 mieszczanin - chłopem nie był i prawa miał
(teoretycznie) takie same jak i posesjonaci. Sławne podówczas powiedzenie 

głosi: "Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie"...  
Bywało wręcz, że rody mieszkające w tzw., zaściankach, chodziły na 

co dzień boso, w najprostszych strojach  (zwano ich często "szarakami"), 

ale z szablą u boku, bo szabla, często przekazywana z ojca na syna - była 

jedną z podstawowych oznak szlachectwa - poza tzw., nadaniami, 

dokumentami potwierdzającymi prawa do tytułu,
herbu i - zatem - wszelkich przywilejów tego stanu...
Poza tym, szlachta polska lubowała się w tych wolnościach, przywilejach 

i prawach, wyjątkowych - długo - wobec całego regionu - gdzie władza

królewska czy cesarska była bardzo opresyjna, drobna szachta często gęsto

nie znaczyła tam wiele, o ile cokolwiek.   

W przypadku malującej szlachty polskiej

 (znów ewenement w skali Europy, gdzie szachta raczej sponsorowała artystów),

stan szlachecki polskich malarzy miał też wpływ na tematykę prac..., 

nie tyle zapóźnionych wobec reszty Europy, co tworzonej po prostu z innych przyczyn 

i dla innej specyfiki i malarzy i w ogóle historii kraju.

Wróćmy jednak do tematu....

Józef Chełmoński urodził się w roku 1849 w dzierżawionym majątku Boczki. 

Dawniej rodzina Chełmońskich służyła na dworze Radziwiłłów. 

Można powiedzieć, że talent artystyczny Józef odziedziczył "po mieczu"

(po ojcu), który pełniąc funkcje publiczne (wójta gminy), znany był także 

z zainteresowań i talentu do muzyki i rysunku.

W roku 1867 (w wieku lat 18), Józef rozpoczyna naukę w warszawskiej 

"Klasie Rysunkowej", oraz w prywatnej pracowni Wojciecha Gersona. 

Kontynuuje naukę w Warszawie do roku 1872, by następnie - znów - wzorem 

wielu polskich malarzy - wyjechać na studia do Monachium (1872 - 1875). 

W roku 1875 wyjechał też do Paryża, gdzie zyskał spore zainteresowanie 

odbiorców, pracując także jako ilustrator. Podróżował również po Włoszech, 

wyjeżdżał m.in. i na Ukrainę.

Po okresie podroży wraca do Warszawy, gdzie żeni się, pracuje, "dorabiając" 

się także licznego potomstwa... Niemniej - choć znany i ceniony jako malarz,

nie wiódł szczególnie szczęśliwego
życia rodzinnego, co powodowało częste podróże po okolicach, głównie 

w pobliżu Grodziska Mazowieckiego, był też właścicielem dworu w Kuklówce, 

gdzie zresztą Zmarł w roku 1914 (mając 65 lat), a pochowany został w pobliskim Żelichowie.

Tyle, słowem wstępu, a teraz najważniejsze - obrazy...

Chełmoński malował w wielu tematykach, niemniej dominowały sceny 

ze wsi polskiej i ukraińskiej, przedstawienia koni (uważany był, za jednego 

z mistrzów w ich przedstawianiu), a także przyrody, pejzażu polskiego. 

Był artystą płodnym, pracowitym, zostawił po sobie wiele prac bardzo znanych, 

ale i wiele pięknych, choć nieco, mam wrażenie zapomnianych. 

Mam zatem nadzieję, że poniższa galeria prac artysty zachęci Państwa 

do zgłębiania Jego twórczości (jak już kilkukrotnie w przeszłości, zachęcam 

do oglądania dzieł artysty w zbiorach muzealnych - na żywo).

Zacznijmy od jednego z najbardziej znanych, oryginalnych obrazów 

Chełmońskiego, tzw. "Czwórki":

Czwórka - czyli zaprzęg wozu w cztery konie. Konie, które (w wizji artysty) 

"poniosły", lub rozpędzone z innej przyczyny - pędzą w szalonym galopie prosto 

na widza :)
Ten popis malarskich umiejętności jest szalenie istotny bowiem świadczy o wielkiej sprawności artysty - wielkiej - bo niedostępnej większości współczesnych jemu 

i dosłownie - malarzy.
Twierdzenie to opieram na fakcie, że nie istniał żaden sposób - w ówczesnej optyce 

np., który pozwalałby na takie ujęcie (nie bez nieuniknionej śmierci fotografa... ehm), artysta sam zapewne też, z takiego ujęcia, nigdy tematu nie widział. 

Znał jednak dobrze i konie (zawsze związane z historią szlachty i wsi polskiej),
zaprzęgi, wozy i stroje ludzi z okolic, co oddał z dużą dozą pietyzmu. 

Scenie towarzyszy pejzaż polskiej równiny, pustka pozbawiona oznak życia 

ludzkiego, czas roztopów - prawdopodobnie wczesnej wiosny, gdy śnieg 

zamienił się już w błotnistą breję, acz jest jeszcze zimno 

(para buchająca z nozdrzy koni).

Tak, artysta namalował scenę jak najbardziej możliwą, ale z pewnością 

nie opartą o bezpośrednią dokumentację czy dawną optykę / znaną już pierwotną wersję 

(analogowej) fotografii.
Malował zatem, jak często czyniono - komponując obraz z pamięci, pejzaż w całości 

z pewnością powstał w ten sposób, lub być może na bazie szkiców, podobnie konie, 

czy sylwetki ludzi i wozu. Natomiast szczegóły strojów, ruchu woźnicy i człowieka widocznego z tyłu, szczegóły anatomii oraz uprząż koni - mógł Chełmoński malować 

z natury, wedle modeli i fotografii (w tym i modeli / rzeźb koni).

Jedną z interpretacji dotyczących tak realistycznego oddania sceny - jest postać 

w tle - prawdopodobnie przedstawiająca szlachcica (raczej nie z tych bogatych, 

którzy i na co dzień w kontuszach paradowali), co może świadczyć, iż malarz 

sam zażywał w młodości podobnych przyjemności..., stąd i umiejętne wywoływanie wrażenia typowego dla wczesnych prób kinowych (filmu jeszcze niemego).
W związku z kinem / panoramicznym ekranem filmowym (kino czarno-białe) 

- pojawia się czasem myśl o inspiracji artysty właśnie filmem, jednak to już raczej

 spekulacje. Nie wiadomo, a raczej ja nie dotarłem do żadnej informacji 

- czy Chełmoński interesował się / widział filmy i jakie..., a poza tym, wszak 

i przed wynalezieniem tej techniki, panoramiczne, szerokie ujęcia pełne odważnych 

skrótów perspektywicznych, wbrew pozorom, nie należały do rzadkości...

Zresztą, artysta malował i inne obrazy "niemożliwe" do skopiowania z punktu widzenia 

optyki ówczesnej - sceny z końmi, co zresztą widać nie tylko w koniach, ale 

i przedstawieniach postaci...

W ogóle, jak widać powyżej ( i nie tylko ), Chełmoński lubował się w przedstawieniach zawierających przedstawienia koni...
Bywało i tak, że malował sceny "kawaleryjskie" czyli batalistyczne, acz inaczej 

niż większość malarzy polskich - raczej nie były to przedstawienia bitew / walki

 jako takiej - co szarż, lub przemarszu oddziałów, słowem wciąż przede 

wszystkim - pejzaż polski i konie, konie, konie...

Poważną część twórczości Chełmońskiego stanowiły obrazy wsi polskiej, 

ukraińskiej ( dawniej znaczyło to, to samo ), scen, w których mamy jakby 

dwa rodzaje obrazów, przedstawiające panoramiczne sceny z życia czerpane, 

często pełne koni, acz, również liczne przedstawienia o zupełnie innym charakterze,

prostsze, bliższe "sielance" życia, odpoczynku jako takiego.

W takiej też kolejności pokazuję niżej wybór prac o wspomnianej tematyce.

Ujęcia wieloznacznie - szerokie... 

Oraz...

Do tego działu / tej specyficznej tematyki dzieł Chełmońskiego należą też dwa z - w ogóle, najlepiej znanych dzieł malarstwa polskiego:

Jeśli jesteśmy przy tematyce chłopskiej, warto zauważyć też akcent znów - stricte 

polski, czyli chłopów walczących z pobudek patriotycznych w powstaniach 

narodowych - sławnych kosynierów, których zupełnie słusznie bardzo 

się obawiano w bitwie.

Trudno nie bać się takiej broni - kosy postawionej na sztorc, dającej zasięg 

ciosu kilku metrów i ostrze, które mogło jednym zamachem ściąć głowę, rękę,

nogę, lub ogólnie, ciało ludzkie, a większość ran zadanych przez kosynierów..., 

równała się śmierci.

Tu jednak widzimy kosynierów w modlitwie, przed bitwą..., podkreślając 

głęboką często wiarę polską, kolejny nasz polski rys charakterystyczny...,

do dziś zresztą, choć ani podziałów stanowych już nie ma, ani zagrożeń, które 

wymagałyby podobnych poświęceń. 

 i szkic do tematu:

Następny motyw dość charakterystyczny - przydrożny krzyż.

To niekoniecznie cmentarz, częściej swego rodzaju drogowskaz - wskazujący 

na bliską obecność ludzi, podobny bardzo licznym przydrożnym kapliczkom.

Tu zapewne w brzmieniu nieco symbolicznym - wianek z kwiatów zazwyczaj

 oznacza młodość, zabawy dziewcząt ("pozbawić wianka" równało się zazwyczaj zamążpójściu, wkroczeniu w dorosłość),

zatem wianek powieszony na krzyżu może oznaczać przedwczesną śmierć, 

albo szerzej śmierć i wiarę, splecione w jedno w naszej kulturze. 

Być może także i myśl osobistą

(Chełmońskiemu umarła dwójka dzieci).

Oczywiście istnieją i inne interpretacje tematu - bowiem Chełmoński należał 

do osób głęboko wierzących.

Może zatem dotyczyć wiary żywej, wszechogarniającej obecności Boga 

(krzyż na pierwszym planie),

wianek może mieć charakter wotywny... itp., itd., warto samemu poszperać... 

Lubię obrazy niby oczywiste, a jednak, po bliższym przyjrzeniu się...

Inną, a ważną tematyką w twórczości Chełmońskiego jest pejzaż i przyroda, 

natura polska, w tym, jakże charakterystyczne dla terenów wiejskich 

i dzikich łąk - tańce / gody / przeloty żurawi...

Zakładam - powyższe obrazy / można powiedzieć wersje jednego motywu 

- były malowane z pamięci i szkiców, jednak..., poniższy obraz, nie.

Pejzaż prawdopodobnie malowano ze szkiców, albo i fotografii, nieistotne, 

dla wprawnego pejzażysty nie byłby to problem, ale... Cóż, ptak - jego 

ujęcie jest sztuczne - czy raczej, powiedzmy szczerze, charakterystyczne 

dla pewnych form komponowania zwierzyny..., wypchanej.

Sądzę zatem, że ten ptak został namalowany z natury..., acz nie w plenerze.

Z kolei - w poniższej pracy - można przypuszczać - artysta korzystając 

z ptaka wypchanego, chciał mu nadać jak najbardziej naturalny wygląd 

- zatem wielokrotnie poprawiał jego ułożenie

prawdopodobnie kierując się pamięcią z młodych lat.

Zmianę koncepcji widać - ponieważ z czasem warstwy farby stały 

się częściowo przejrzyste - zwróćcie Państwo uwagę - wokół ptaka mamy 

wyraźne i nienaturalne "cienie", oto właśnie ślady zmian w kompozycji...

I jeszcze kilka ujęć przyrody / pejzażu:

Wznawiam oto cykl o malarstwie polskim, wkrótce kolejny artykuł,
zapraszam do odwiedzin!